Analizë speciale për Portalb.mk nga Malinka Ristevska Jordanova, Instituti për Politika Evropiane.
Grupi i Shteteve Kundër Korrupsionit (GRECO) është një formë e veçantë aktiviteti i Këshillit të Evropës, i themeluar në vitin 1999 dhe është i hapur për anëtarësim edhe për vendet që nuk janë anëtare të Këshillit, i cili tani ka 49 anëtarë. Mënyra më e dallueshme e veprimit të tij është përmes vlerësimit të masave kundër korrupsionit në shtetet anëtare. Në çdo raund vlerësimi, i cili zakonisht ka një fokus tematik, para së gjithash jepen vlerësime të gjendjeve dhe rekomandime. Më pas monitorohet zbatimi i tyre, që ka si rezultat raporte për zbatimin. Maqedonia është anëtare që nga viti 2000 dhe që atëherë është rregullisht objekt i vlerësimeve, si të gjitha shtetet e tjera anëtare. Si një anëtar i barabartë, shteti merr pjesë në të gjitha aktivitetet e GRECO-s, duke përfshirë ekspertët e vet në vlerësimin e shteteve të tjera.
Shtesa e dytë e publikuar së fundmi në Raport është dokumenti i fundit për vendin tonë në raundin e katërt të vlerësimit, i cili ka filluar prej në vitin 2012. Fokusi tematik i raundit të katërt të vlerësimit (për të gjitha vendet) ishte parandalimi i korrupsionit te anëtarët e parlamentit, gjyqtarët dhe prokurorët. Raporti vlerëson se katërmbëdhjetë nga nëntëmbëdhjetë rekomandimet e dhëna janë zbatuar në mënyrë të kënaqshme, katër – pjesërisht dhe një – nuk është përmbushur.
Natyrisht, vëmendjen më të madhe e shkakton rekomandimi i papërmbushur: Ministri i drejtësisë të mos jetë anëtar i Këshillit Gjyqësor. Argumenti se ministri i drejtësisë ka disa vite që nuk merr pjesë në punën e Këshillit nuk kalon, kështu që GRECO rekomandon edhe një ndryshim formal, që në rastin tonë nënkupton ndryshim të Kushtetutës. GRECO nuk merret me çështjen nëse një rrezik i tillë do të ekzistojë edhe pas ndryshimit të mundshëm formal.
Tri nga rekomandimet e përmbushura pjesërisht i referohen mekanizmave për parandalimin e korrupsionit te deputetët. Raporti kryesisht vlerëson pozitivisht Propozim-Kodeksin e Sjelljes për Deputetët, si dhe mekanizmat për zbatimin e tij (programi i miratuar i trajnimit). Ndonëse Kodeksi i ri përmban dispozita për lobimin, ende ka vërejtje për mungesën e rregullave të brendshme për kontaktet me lobistët, siç e parashikon Ligji për Lobim, si dhe kuptimin e lobistëve vetëm si “persona të huaj”. GRECO pranon argumentimin se rregullat ekzistuese për parandalimin e korrupsionit po zbatohen, por nuk është i kënaqur me efektin refuzues ndaj sanksioneve në rast të shkeljes së tyre (shembull: në rast mospërputhjeje midis fletëve të anketimit dhe gjendjes pasurore). Kjo kërkon një ashpërsim të sanksioneve në Ligjin për Parandalimin e Korrupsionit. Mbetet edhe detyrimi i Kuvendit që të sigurojë mekanizma për monitorim të rregullt dhe respektim të rregullave për “parandalimin e konfliktit të interesit dhe pranimin e dhuratave, mikpritjes dhe komoditeteve të tjera”.
Rekomandimi i mbetur pjesërisht i zbatuar ka të bëjë me zgjerimin e përfshirjes së sanksioneve disiplinore të parashikuara për kundërvajtjet nga ana e prokurorëve, me qëllim arritjen e proporcionalitetit në dënim. Kjo do të thotë se në Ligjin për Prokurorinë Publike do të duhet të parashikohen disa lloje të sanksioneve disiplinore, në mënyrë që shkarkimi të jetë vetëm masa e fundit në rast të shkeljeve të rënda.
Nëse e krahasojmë “rezultatin” përfundimtar të raundit të katërt (14 rekomandime të përmbushura, 3 – pjesërisht, 1 – e papërmbushur) me vendet e tjera, madje edhe disa anëtarë më të vjetër të BE-së, nuk mund të thuhet se Maqedonia është zbatuese e keqe e rekomandimeve të GRECO-s. Megjithatë, nëse shikojmë të gjithë periudhën praktikisht dhjetëvjeçare të zbatimit (2013-2023), vihet re se në fillim të periudhës, dinamika e zbatimit është e ulët. Pikërisht për faktin se deri në vitin 2018 janë zbatuar vetëm gjashtë nga katërmbëdhjetë rekomandimet, është iniciuar e ashtuquajtura “procedurë për mosrespektim” pas së cilës realisht përshpejtohet zbatimi. Edhe pse për ne ka përfunduar raundi i katërt i vlerësimit, autoritetet kanë marrë përsipër detyrime, të cilat mbeten për tu realizuar.
Është e pritshme që vëmendja të drejtohet kah raundi i pestë i vlerësimit, i nisur në vitin 2018, fokusi tematik i të cilit është parandalimi i korrupsionit dhe promovimi i integritetit në nivel të pushtetit qendror (persona me funksione të larta ekzekutive dhe organe ligjzbatuese). Raporti i dytë i zbatimit për Maqedoninë, i publikuar në nëntor 2024, thekson se Maqedonia nuk është harmonizuar në masë të duhur me rekomandimet, duke pasur parasysh se nga gjithsej 23 rekomandime të dhëna, 13 janë zbatuar në mënyrë të kënaqshme, pjesërisht – 9, dhe një nuk është zbatuar. Qeveria do të duhet të dorëzojë një raport progresi deri në qershor të këtij viti. Me sa duket pjesa më e vështirë e punës mbetet për tu kryer, aq më tepër që detyrimet e mbetura kanë të bëjnë kryesisht me zbatimin, por edhe me parashikimin me ligj të sanksioneve përkatëse për të gjitha shkeljet.
Midis të gjitha këto raundeve të vlerësimeve duket se na mungon ajo e jona, që kërkon një analizë më të gjerë se sa pjesëmarrja e plotë e shtetit në këtë iniciativë. Ajo gjithashtu presupozon një debat të gjerë të arsyetuar, për të nxjerrë “mësimet e marra” dhe për të lehtësuar rrugën drejt zbatimit të rekomandimeve ekzistuese dhe të ardhshme.