Shkruan: Daniell D. Ukaj, psikolog klinik
Ne flasim e njohim shumë fakte mbi shëndetin fizik dhe sëmundjet që e rrezikojnë njeriun, dhe sesi ato kërcënojnë jetën e tij, ose i’a vështirësojnë atë, duke e bërë të kalojë në momente dhimbje e pakënaqësie. Por, më pak dijmë dhe e konsiderojmë shëndetin mendor, duke mbetur diçka e panjohur, e paidentifikuar, ne rrezikojmë ta përjetojmë atë por pa e ditur se çfarë është ajo me çka po përballemi. Kështu ne mund të kalojmë nëpër periudha të vështira psikologjike, të trishtimit dhe dhimbjes, por pa e kuptuar cfare është ajo, nga vjen dhe pastaj edhe sesi ta trajtojmë. Këtu duhet përmendur se dhe dhimbja fizike nuk është e shkëputur nga dhimbja psikologjike, ato disa herë shfrytëzojnë njëra tjetrën për të manifestuar praninë e tyre. Ndodh që ne të konstatojmë që vuajmë nga një dhimbje fizike, si përshembull, dhimbje e vazhdushme stomaku, por evidencat mjekësore nuk tregojnë për një problem të tillë, dhe mund të jenë faktor të tjerë stresor që shkaktojnë këtë dhimbje. Ose ndodh që shpesh njerëzit të pandehin për sulme në zemer, duke u alarmuar i gjithë trupi ata ndjejnë dhimbje në gjoks, duar të djersitura, rrahje të forta në zemër, mungesë të frymëmarrjes, ku ata me të drejtë në mënyrë urgjente kërkojnë mjekun, por kur ndodhen aty dhe pas ekzaminimeve, evidencat tregojnë që
nuk kemi të bëjmë me probleme në zemrën. Pra, kemi të bëjmë serish me një përvojë psikologjike, shpirtërore të vështirë që manifestohet përmes trupit tonë, pra një sulm paniku. Poashtu simptoma të tjera si lodhja fizike, mungesa e ulët e energjisë e të tjera simptoma fizike, mund të jenë alarmë për të treguar për një prani të shqetësimeve psikologjike, dhe për këtë arsyeje është shumë i rëndësishëm të kemi informacion mbi shëndetin mendor, se çfarë është ai, dhe më pastaj sesi të kujdesëm për një shëndet mendor. Poashtu dua të përmend se
dhe ato e ndikojnë ose ka momente që bëhen faktor për njëra tjetrën, problemet shëndetësore të rrisin rrezikun për problemet mëndore dhe anasjelltas problemet mëndore të bëhen shkaktar për probleme fizike apo shëndetësore. Siç është e njohur lidhja e depresionit me sëmundjet e zemrës si dhe diabetin. Këtu dua të theksojë se ne nuk duhet të nënvlerësojmë simptomat fizike, si dhe vizitat te mjeku për cfaredo shqetësimi që ne ndjejmë në trupin tonë, por dua të theksoj se ne duhet të kemi parasysh dhe shëndetin mendor, kujdesin për të, njohjen sesi manifestohet ai, dhe kërkimin e ndihmës, sikurse kërkimin e ndihmës për shërbimet të tjera shëndetësore.
Pra, shëndeti mendor është një e drejtë universale për njeriun, si nje të drejtë që ne duhët ta njohim dhe shrytëzojme, dhe si një të drejtë që duhet kërkuar. Poashtu si një e drejtë që duhet ofruar nga shteti dhe institucionet, që për fatin e keq nuk ndodh kudo nëpër Kosovë. Poashtu duhet pasur parasysh se shëndeti mendor është shumë më kompleks sesa sëmundjet fizike, dhe se problemet e shëndetit mendor përjetohen ndryshe nga secili prej nesh, nga faktor të ndryshëm, nga stresor të ndryshëm, nga eksperienca të ndryshme, nga mjedise të ndryshme, nga ngjarje të ndryshme, nga potenciale të ndryshme.
Çfarë është shëndeti mendor?
Shëndeti mendor përfshin mirëqënien tonë psikologjike, emocionale dhe sociale. Ai na afekton mënyrën sesi mendojmë, ndjejmë dhe veprojmë. Gjithëashtu ai përcakton mënyrën sesi e menaxhojmë stresin, sesi lidhemi dhe bashkëveprojmë me të tjerët, dhe mënyrën sesi i bëjmë zgjedhjet tona në jetë. Pra, shëndeti mendor ndikon shumë aspekte të ndryshme të jetës sonë, të përditshmërisë sonë, të funksionimit ose mos funksionimit tonë.
Edhe Organizata Botërore e Shëndetit e perkufizon shëndetin mendor si ‘‘Një gjëndje e mirëqënies mendore që na mundëson të ballafaqohemi me streset(shqetësimet) e jetës, të realizojmë potencialin tonë, na mundëson të mësojme e punojmë sa më mire, dhe të kontribuojmë në komunitetin tonë.‘‘ Pra komponenta kryesore e shëndetit mendor është mirëqënia. Dhe per më shumë se kaq shëndeti mendor është më shumë sesa mungesa e një çrregullimi mendor apo paaftësia. Që do të thotë se për njëriun një shëndet i mirë psikologjik nuk është mungesa e një çrregullimi, por ngarendja apo kërkimi i tij për një mirëqenie të shëndetit mendor dhe kërkimi i tij drejt lumturisë, drejt realizimit. Aftësia e tij për ta shijuar jetën.
Dhe shëndeti mendor përveq se ndikon direkt në individin ai ndikon dhe tjetrin, familjën dhe komunitetin, prandaj duhet theksuar se ruajtja dhe rivëndosja e shëndetit mendore është thelbësore si per vetë individin, ashtu dhe për komunitetin dhe shoqërinë. Sepse njohja e rendësisë së shëndetit mendor nuk është vetëm çështje e mirëqënies sonë personale, por ështënjë shqetësim social sepse shëndeti mendor ndikon në ndividin, familjen, shoqërinë, vendin e punës, dhe ajo mund të çojë drejtë pasojave që janë përtej një personi.
Çfarë e përcakton shëndetin mendor?
Problemet e shëndetit mendor kanë një gamë të gjërë shkaqësh apo faktoresh. Dhe për secilin individ mund të ekzistojnë arsye të ndryshme që e afektojnë shëndetin mendor të tij, dhe gjithashtu situatë të njëjta mund të përjetohen me intensitete të ndryshme nga persona të ndryshëm. Prandaj, shpeshherë janë komplekse dhe unike arsyet që çojnë drejtë një problemi mendor, çfarë është për njërin një situatë që shkakton stres psikologjik, jo domosdoshmërisht shkakton edhe për tjetrin, dhe cfarë për njerin mund te jetë një situatë normale psikologjike për një tjetër mund të mos jete ashtu. Prandaj, ne përveçëse duhet të respektojmë përjetimet e gjithësecilit, ne nuk duhet t’i marrim ato si dobësi dhe t’i vëmë në tallje ato. Gjithsesi ka dhe disa faktor të përgjithshëm, situata të përgjithshme që mund dhe që kërcënojnë shëndetin mendor të njeriut, të tilla si: eksperienca të dhimbshme që një person mund të kalojë gjatë jetës të tilla si trauma dhe abuzimi qoftë ai fizik, seksual, psikologjik ose emocional, humbja e një të dashuri ose familjari, dhuna, mostrajtimi i barabartë, stresi ne punë, varfëria, rrethanat mjedisore, lufta, nënvlerësimi, ngacmimi i vazhdushem ose bullizmi, sëmundjet kronike si kanceri, diabeti ose ndonjë sëmundje tjetër, faktorët biologjik, abuzimi i alkoholit ose drogave, varësitë e ndryshme psikologjike ose fiziologjike, ndjenjat e fajit, vetmia ose izolimi, dinamikat në familje, divorci, marrëdhëniet e pashëndetshme, mungesa e suksesit ose arritjeve, kequshqyerja, pagjumësia e të tjerë faktor si këta, mund të inicojnë te individi shfaqjen e një vështirësie psikologjike, e duke i’a kërcënuar kështu atij shëndetin mendor. Dhe kështu duke e drejtuar atë drejtë problemeve të shëndetit mendor si depresioni, ankthi, sulmet e panikut, problemet me përqëndrimin, çrregullimet e ngrënies, çrregullimet e stresit post traumatik, sjellje vetë lënduese, e deri tek sjellje suicidale apo vetërasjen. Kështu që sa më i hershëm identifikimi aq me e lehtë është ndërhyrja, dhe aq me i vogël është dëmi. Nuk duhet të
harrojmë se individi mund të jetë i rrezikuar në secilën fazë të zhvillimit të tij, të prekët nga problemet e shëndetit mendor, por janë disa faza më të ndjeshmë, me të brishta për zhvillimin e problemeve mendore, siç është fëmijëria e hershme, që është një periudhë përcaktuese për një shëndet të mirë ose jo mendor në të ardhmen. Për shembull, një prindërim i vrazhdë, i ashpër dhe fizikisht ndëshkues njihet si ndikues negative në shëndetin e fëmijes, dhe bullizmi poashtu njihet si një faktor rreziku për zhvillimin e problemeve psikologjike të fëmijes.
Por, krahas faktorëve të rrezikut për zhvillimin e problemeve psikologjike, ngjajshëm gjatë jetës sonë ne mund të zhvillojmë edhe faktor mbrojtës, që do të na ndihmojnë për të përforcuar resiliencen, apo aftësimin e përballjes ndaj situatave të vështira që sjell jeta, dhe të jemi me të pjekur psikologjikisht që kur vështirësit psikologjike të vijnë të kemi kapacitetin që t’i kapërcejmë ose përballojmë më lehtë. E këto faktor përfshijne atributet tona psikologjike, sociale, emocionale dhe biologjike, por që një pjesë e konsiderushme e këtyre kapaciteteve ndërtohen përmes ndërveprimit me të tjerat, duke nisur qysh nga familja përmes një kujdesi të përshtatshem, mbështetje të përshtatshme, vlerësim të përshtatshëm, ofrimit të dashurisë dhe përmbushjes së nevojave, duke vazhduar me ndërveprimet pozitive në familje dhe me të tjerët, duke vazhduar me një mjedisë të përshtatshëm që na mundëson një edukim cilësor, kushte të denja dhe pune të denjë, vend i sigurt pa konflikte dhe dhunë në të cilin jetojmë, fqinjësi e sigurt, harmoni me komunitetin dhe të tjerët, hapësirë për të shprehur veten dhe talentet tona, e të tjera gjëra pozitive si këto. Janë disa elemte ose faktor që rrisin kapacitetet tona, dhe na ndihmojnë që vështirësit t’i përballojmë më lehtë sesa nje grup tjetër që i mungojnë këta faktor mbrojtës, e për të cilët është më e vështir’ mirëqenia psikologjike. Pra, përgjatë jetës sonë përcaktues të ndryshëm individual, social, biologjik, natyrorë, mjedisor mund të kombinohen për të mbrojtur ose kërcënuar shëndetin tonë mendor, dhe për të përcaktuar vazhdimin e tij. Siç e shohim, të gjithë njerëzit mund të kenë një histori, një ngjarje, një periudhë vështirësie, një humbje, një moment ku përjeton një sfidë psikologjike, dhe askush nuk është i përjashtuar nga dhimbja që mund të çojë drejtë problemeve të shëndetit mendor qoftë ai me status me të lartë ose jo, si i pasuri ose i varfëri, sikur ai që ka një profesion ose jo te gjithë pa përjashtim, mund të prekemi nga problemet e shëndetit mendor, dhe studimet tregojnë që 1 në 5 njerëz vuajnë nga një problem psikologjik, por në të shumtën e herave nga frika për të folur për këto probleme, nga frika për të kërkuar ndihmë, nga paragjykimi, nga mungesa e profesionistëve, ne vuajmë në heshtje këto problematike, dhe i vuajmë në vetmi, duke u tërhequr që të mos na shoh askush, ne mbyllemi dhe kështu veçsa rëndohemi më shumë dhe rrezikojmë të humbim kuptimin për jetën, dhe rrezikojmë të mos e shijojme atë, kështu duke na çuar në rrezikun fatal, duke e menduar vetëvrasjen, ideuar atë ose fatkeqësisht edhe duke e kryer atë.
Dhe statistikat tregojnë për nje numër të madh të vetëvrasjeve në botë, rreth 840.000 brenda një viti. Ata janë njerëz që jetojnë mes nesh, me ne, që vuajnë pa treguar ose nuk kan askend për t’i ndihmuar ose kuptuar. Dhe ne asnjëherë s’duhet të harrojmë që emocionet tona janë të ndryshueshme, nëse tani po kalojmë një moment të vështire ky nuk është një fakt i përhershëm, ne duhet t’i japim kohë vetës sonë, shpresë vetës sonë, kurajo vetës sone dhe poashtu s’duhet te kemi turp e frikë të flasim per emocionet tona, vështirësitë tona, edhe të kërkojmë ndihmë profesionale nga një psikolog që do të na ndihmojë të shohim perspektiva të reja, dhe të fitojmë kundrejtë vështirësive. Mos harroni se shumë herë është në rregull që të mos jemi në rregull.